Formatief handelen - Alles wat je moet weten om te beginnen
Van presteren naar leren
Wat is formatief handelen?
Formatief handelen is een onderwijsaanpak waarbij je continue informatie verzamelt over waar leerlingen/studenten staan in hun leerproces, om vervolgens het onderwijs daarop aan te passen.
Het draait om drie kernvragen:
1. Waar werkt de leerling/student naartoe? (Doelen verhelderen)
2. Waar staat de leerling/student nu? (Informatie verzamelen)
3. Hoe komt de leerling/student een stap verder? (Feedback organiseren)
En twee didactische principes:
1. Alle leerlingen/studenten zijn geactiveerd en denken hard na.
2. Reacties worden gebruikt om een geïnformeerde vervolgactie te nemen.
Formatief handelen, formatief evalueren of formatief toetsen?
Het begrip formatief handelen komt van het Engelse 'formative assessment'. De vertaling hiervan heeft voor wat verwarring gezorgd in het Nederlandse onderwijs:
- Eerst werd het vertaald als 'formatief toetsen', wat de indruk wekte dat het ging om toetsen zonder cijfer.
- Later werd ook 'formatief evalueren' gebruikt, maar ook dit miste de kern.
- 'Formatief' betekent eigenlijk: data verzamelen om een beslissing te nemen voor de vervolgstap (Wiliam & Leahy, 2016). Letterlijk vertaalt kan het ook betekenen 'toetsing die je vormt'.
- Dit staat tegenover 'summatief', waarbij data wordt gebruikt om een beslissing te nemen over een oordeel.
'Formatief handelen' dekt de lading het best, omdat het gaat om een doorlopend proces: je verzamelt continu informatie over waar leerlingen staan om te bepalen wat de beste volgende stap is in hun leerproces.
Wat heb je nodig voor formatief handelen?
Voor de docent die wil starten met formatief handelen:
- Basiskennis van formatief handelen: wat is het en wat kan het opleveren?
- Helder begrip van je leerdoelen (Waar werkt de leerling/student naartoe?)
- Eenvoudige activerende technieken om zicht te krijgen op je leerlingen/studenten of hun zelfinzicht te vergroten (Waar staat de leerling/student nu?)
- Open staan om feedback te organiseren in plaats van dit te geven, om het zweet weer op de juiste rug te krijgen (Hoe komt de leerling/student een stap verder?)
- Jezelf en je leerlingen gunnen om fouten te maken en daarvan te leren. Leg vooral expliciet uit waarom je iets anders probeert en durf je leerlingen feedback te vragen.
Voor de organisatie die formatief handelen wil implementeren:
- Een heldere visie op duurzame professionalisering
- Data-gedreven aanpak om voortgang te monitoren
- Cultuur waarin experimenten en leren centraal staan
- Ondersteuning van schoolleiding en docenten bij implementatie
- Tijd en ruimte voor docenten om samen te ontwikkelen
Bij Leergewoonte geloven we dat échte verandering tijd kost en dat samen leren krachtiger is dan alleen. We begeleiden organisaties in deze ontwikkeling, met bewezen methoden uit de onderwijs- en veranderkunde.
Valkuilen bij het implementeren van formatief handelen
1. Te snel gaan
Oplossing? Begin klein, bouw het op, vier successen
2. Metingen overslaan
Oplossing? Inventariseer de leerbehoeften, verzamel data en evalueer
3. Rol van leiders over het hoofd zien
Oplossing? Betrek leiding, zij moeten het goede voorbeeld geven
4. Formatief handelen als doel zien i.p.v. als middel
Oplossing? Zie formatief handelen als een middel, met als doelen: meer eigenaarschap / zelfregulatie bij leerlingen, en meer geactiveerde en gemotiveerde leerlingen
5. Niet inbedden in organisatie
Oplossing? Maak het onderdeel van bestaande systemen en maak beslissingen die formatief handelen ondersteunen in plaats van in de weg zitten.
6. Overbelasting docenten
Oplossing? Houd rekening met het welzijn van docenten en zorg voor focus. Docenten moeten zich kunnen ontwikkelen in hun eigen zone van naaste ontwikkeling en wanneer zij zich ontwikkelen op formatief handelen, moeten er niet ook tig andere veranderkundige zaken op hun bordje terechtkomen.
7. Onvoldoende draagvlak
Oplossing? Betrek het team, stel samen doelen op, deel successen en bouw samen
Webinar formatief handelen - basics en praktische tips!
Ontdek formatief handelen met experts Alex en David. In dit webinar delen zij essentiële inzichten over:
- Formatief handelen: wat het is en hoe je het toepast
- Hoe formatief handelen helpt bij actuele onderwijsuitdagingen
- De weg naar activerend onderwijs door formatief handelen
- Waarom fouten (zichtbaar) maken cruciaal is voor effectief leren, en hoe formatief handelen daarbij kan helpen
- Praktische handvatten voor de drie kernvragen van formatief handelen
Wij ondersteunen scholen het zelf te doen, met vier bewezen stappen
Gewenste situatie (Ambitie)
Samen vertalen we de ambities naar concreet, waarneembaar gewenst gedrag. Wat moet formatief handelen concreet opleveren? Wat willen we zien bij leerlingen/studenten, docenten en leidinggevenden?
Huidige situatie (Nulmeting)
Samen met docenten en leerlingen / studenten brengen we de huidige situatie in kaart. Dit kan m.b.v. klasobservaties (die docenten zelf uitvoeren) en vragenlijsten.
Verbeteren (Interventie)
De nulmeting maakt duidelijk welke interventie nodig is om de school in beweging te krijgen en optimaal samen te groeien. Het kan zijn dat het MT kan worden ondersteund bij het beter maken van keuzes, wellicht moet het docententeam worden getraind, of dat ouders moeten worden meegenomen in de transitie.
Nieuwe situatie (Nameting)
Een effectmeting maakt duidelijk wat de interventie heeft opgeleverd en aan welke stappen van formatief handelen nog aandacht gegeven moet worden.
Artikelen en tips over formatief handelen
Van theorie tot praktijk! Bij LeerGewoonte delen we regelmatig waardevolle inzichten over formatief handelen om je te inspireren en te ondersteunen bij het toepassen in de les, of implementatie in de organisatie.

Motivatie en formatief handelen – een gouden combinatie? Deel 1: theoretische onderbouwing

Motivatie en formatief handelen – een gouden combinatie? Deel 2: Motivatie integreren in formatief handelen met praktische tips.

Hoe kan formatief handelen bijdragen aan goed onderwijs - Hannelore Hemeltjen
Deze scholen hebben we een stapje verder geholpen bij het implementeren van formatief handelen









Zet vandaag een kleine stap naar nóg beter onderwijs
Gratis boek voor onderwijsleiders: "33 tips voor VO of HBO Didactiek"
Transformeer je onderwijs met wetenschappelijk onderbouwde didactische tips van David, Wessel en Michiel.
Als schoolleider of verantwoordelijke voor de onderwijskwaliteit op jouw onderwijsinstelling, ontvang je nu kosteloos hét handboek dat theorie en praktijk samenbrengt. In "33 tips voor VO / HBO Didactiek" ontdek je:
- De psychologie achter effectief leren
- Direct toepasbare werkvormen voor in je les
- Bewezen technieken die de basis vormen voor formatief handelen
- Concrete tools voor betere leerresultaten
Dit praktijkboek, geschreven door experts in praktijk én theorie, helpt je team de stap te maken van presteren naar écht leren.
Exclusief voor onderwijsleiders:
✓ Gratis* exemplaar van het boek VO of HBO didactiek (t.w.v. €X34,25)
✓ Praktische implementatietips
✓ Wetenschappelijke onderbouwing
✓ Direct toepasbaar in de les
*Alleen voor schoolleiders of verantwoordelijke voor schoolbrede implementatie onderwijskwaliteit. Maximaal één exemplaar per onderwijsinstelling.

